Atik Valide Külliyesi

Üsküdar’daki kendi adını taşıyan mahallede bulunan külliye, ilk olarak “Valide Sultan” adıyla anılmış, 18. yüzyılda Gülnuş Valide Sultan’ın İskele Meydanı’nda yeni bir külliye yaptırmasıyla “Eski Valide” veya “Atik Valide” isimleriyle anılmıştır. I. Selim’in eşi ve III. Murad’ın annesi Nurbanu Sultan tarafından 1570-1579 yılları arasında Mimar Sinan’a yaptırılan külliye; cami, medrese, tekke, sıbyan mektebi, dârülhadis, dârülkurrâ, imaret (aşhane, tabhâne, kervansaray), dârüşşifâ ve hamamdan oluşur. Yapılar, bir tepe üzerine kademeli olarak yerleştirilmiş, merkezi caminin kuzeyinde medrese, doğusunda tekke, güneyinde ise sıbyan mektebi konumlanmıştır.

Cami, Sinan’ın tasarımına göre altıgen planlı olup, merkezi kubbe ve çevresinde beş yarım kubbe bulunur. İkinci düzenleme 1582-1583’te yapılarak iki katlı mahfiller ve revaklı büyük bir şadırvan avlusu eklenmiştir. Son olarak II. Mahmud döneminde hünkar kasrı ve mahfil yapılmıştır. Külliye, Asya’ya giden yolcular, hacılar ve tüccarların ihtiyaçlarını karşılamak üzere tasarlanmış, özellikle imaret ve kervansaray yapıları çeşitli dönemlerde askeri kışla, akıl hastanesi, fabrika ve cezaevi gibi farklı işlevlerde kullanılmıştır. Halvetiyye tarikatına bağlı tekke, inzivaya uygun olarak az pencere açıklığına sahiptir. 18. yüzyılda sıbyan mektebi kütüphaneye çevrilmiş, hamam ise Sinan’ın tezkirelerinde yer almıştır. Nurbanu Sultan’ın Mimar Sinan’a yaptırdığı bu külliye, Osmanlı payitahtındaki önemli selatin camileriyle rekabet edecek düzeydedir.